Χρώμα στη Ζωή: Γαλανόλευκοι οι τόποι μου ~ Υμηττός

Τετάρτη 21 Ιουνίου 2023

Γαλανόλευκοι οι τόποι μου ~ Υμηττός

Ο Υμηττός σε χαλκογραφία του 17ου αιώνα, με θέα από την Αθήνα

Ο Υμηττός σήμερα, όπως φαίνεται από τον Αγχεσμό (τα γνωστά «Τουρκοβούνια»)

Ο Υμηττός είναι βουνό της Αττικής. Βρίσκεται στην ανατολική πλευρά του λεκανοπεδίου της Αθήνας. Υψώνεται μεταξύ του λεκανοπεδίου Αττικής και των Μεσογείων με κατεύθυνση από Β. προς Ν. από τη δίοδο του Αγίου Ιωάννου του Κυνηγού καταλήγοντας πάνω από τη Βούλα και τη Βάρη. Με μήκος 23 χιλιόμετρα και με το πλάτος του να ποικίλλει από 4 έως 6 χιλιόμετρα καλύπτει έκταση 80.000 στρεμμάτων. Έχει υποστεί καταστροφικές πυρκαγιές αλλά συνεχίζει να διαθέτει εκτάσεις πρασίνου από τις συνεχείς δενδροφυτεύσεις. Από γεωλογική άποψη ο Υμηττός ανήκει στην αττικοκυκλαδική ζώνη. Τα πετρώματά του περιέχουν ασβεστόλιθους, σχιστόλιθους και μεγάλες μάζες μαρμάρου και μαρμαρυγιακών σχιστολίθων.

Το όνομά του είναι πανάρχαιο και ανήκει στην ειδική κατηγορία αρχαίων τοπωνυμίων, τα οποία έχουν καταλήξεις σε -σσός και -ττός και που, ανάλογα τον μελετητή, ονομάζονται «προελληνικά» ή «πελασγικά». Άλλα παρόμοια αρχαία τοπωνύμια στην Αττική είναι τα Λυκαβηττός, Αρδηττός, Σφηττός, Γαργηττός, Βριλησσός, Κηφισσός κ.α.

Ο Υμηττός και ιδιαίτερα το βορειοανατολικό τμήμα του λέγεται και «Τρελός». Στην παλιά Αθήνα μάλιστα έλεγαν ότι «στην Αθήνα ο ήλιος ανατέλλει από τον Τρελό και δύει στο Δαφνί» (όπου το τρελοκομείο).

Η υψηλότερη κορυφή του είναι 1026 μέτρα και οι διαστάσεις του είναι: μέγιστο μήκος 20 χιλιόμετρα, μέγιστο πλάτος 5 χλμ και περίμετρος 65 χλμ. Η ανατολική του πλευρά προς τα Μεσόγεια είναι απότομη κι έχει δύο μεγάλα ρέματα. Η δυτική πλευρά προς την Αθήνα είναι το ίδιο απότομη με αρκετές απότομες ρεματιές.

Υμηττός 01/05/2009 Hymittos

Ίριδα της Αττικής

Ο Υμηττός δεν έχει πολλές πηγές, λόγω της σύνθεσης και της διάταξης των πετρωμάτων του. Όπου υπάρχουν, όμως και κυρίως στους δυτικούς πρόποδες, έχουν ιδρυθεί μοναστήρια στην περίοδο του Βυζαντίου. Οι πηγές Καλοπούλα (αρχ. Κυλλού Πήρα) και Μονής Καισαριανής θεωρούνται οι πηγές του Ιλισσού. Έχει διευκρινιστεί ότι ο ποταμός Ηριδανός, που περνάει υπογείως από το κέντρο της Αθήνας, δεν έχει την πηγή του στον Υμηττό αλλά στον Λυκαβηττό.

Στον Υμηττό είναι και το ωραιότερο από άποψη εξωτερικού διάκοσμου σπήλαιο της Αττικής. Ονομάζεται «Κουτούκι». Η πρώτη κατάβαση σ' αυτό πραγματοποιήθηκε το 1928. Έχει αξιοποιηθεί τουριστικά και ανήκει στον ΕΟΤ. Η πρόσβαση γίνεται από την Παιανία από ασφαλτοστρωμένο δρόμο 3,5 χλμ.

Ήδη από την κλασική αρχαιότητα ο Υμηττός δεν ήταν δασωμένος, όπως η Πεντέλη και η Πάρνηθα. Την βλάστησή του αποτελούσαν θάμνοι και φρύγανα. Οι αρχαίοι έβγαζαν περίφημο μέλι γι' αυτό και ο Υμηττός χαρακτηριζόταν ως ευβότανος και μελισσόβοτος. Είναι πιθανό (και λογικό) στην προϊστορική εποχή ο Υμηττός να είχε δάση. Επειδή όμως είχε κοντά του πολλούς οικισμούς και ιδιαίτερα την Αθήνα, φαίνεται ότι ξυλεύτηκε εντατικά από πολύ νωρίς. Ξύλευση, αυταναφλέξεις και εμπρησμοί των δασών σε συνδυασμό με την διάβρωση και την φτωχή υδρολογία του είχαν σαν αποτέλεσμα τα εδάφη του Υμηττού να γίνουν αβαθή, ξηρά και βραχώδη και να καλυφθούν από την μεσογειακή μακία. Ο Πλάτωνας περιγράφει πολύ παραστατικά στον Τίμαιο πως η Αττική από καταπράσινος παράδεισος κατάντησε να μοιάζει με σκελετό.

Χλωρίδα του Υμηττού

Τα φυσικά δάση με πεύκα (χαλέπιο και τραχεία) είναι ελάχιστα στον Υμηττό και στην πραγματικότητα αποτελούν συστάδες. Τα πεύκα που βλέπουμε, κυρίως στην πλευρά προς το Λεκανοπέδιο, προέρχονται από αναδασώσεις. Γενικά για την χλωρίδα του Υμηττού έχουν καταγραφεί 654 είδη (taxa) με ευρύτατη φυσική κάλυψη από θάμνους πουρνάρια, αγριελιές, κουτσουπιές, χαρουπιές. σχίνους, κουμαριές, μυρτιές, φιλίκια, αγριελιές, φρύγανα (θυμάρια, ασπάλαθους) και αγριολούλουδα (3 ενδημικά).

Στο αισθητικό δάσος Υμηττού έχουν καταγραφεί περισσότερα από 40 είδη ορχιδέων, μία από τις υψηλότερες πυκνότητες ορχεοειδών της Ευρώπης αναλογικά με την έκταση, ενώ στο βουνό μπορεί να βρει κανείς και ενδημικά είδη Crocus και Centaurea.

Ειδικότερα:

« Μετά του Θεοδώρου κάμνομε μοναδική διαδρομήν εις τον Υμηττόν. Ανεξαρτήτως της τοπογραφικής μου ερεύνης αξιζει αυτάς τας ημέρας του Απριλίου διαδρομή δωδεκάωρος μόνον δια τον πλούτον των ορχεοειδών αγριολούλουδων του όρους. Όλων των χρωμάτων και των λεπτών δαντελλωτών διαμορφώσεων θάλλουν τα άνθη της οικογενείας ταύτης. Ποία να πρωτοαναφέρει κανείς. Τα διαφορόχρωμα φουστανάκια εις τους υψηλούς των μίσχους ή τα χαμηλά εκείνα αβρότατα ωχρόλευκα με την μορφήν μελίσσης. Κανέν όρος της Αττικής δεν έχει την ποικιλίαν των ορχεοειδών όσον ο Υμηττός. Μονάχα οι πρωτοβουλίαν ορειβασίας έχοντες δύνανται να απολαύσουν τον πραγματικόν Υμηττόν...»

Οι ορχιδέες του Υμηττού με την ποικιλία, τον αριθμό και την πυκνότητά τους είχαν εντοπιστεί από αρκετά παλιά, όπως δείχνει και το κείμενο που αναδημοσιεύω. Ειδικά η πυκνότητα της φύτρωσής τους είναι η μεγαλύτερη στην Ευρώπη. Δεν μένει παρά να απολαύσουν τις ορχιδέες του Υμηττού και οι σημερινοί επισκέπτες του.

Στον Υμηττό έχουν καταγραφεί πολλά είδη θηλαστικών, αρκετά από αυτά σπάνια και προστατευόμενα, όπως διάφορα είδη νυχτερίδων (όλα προστατευόμενα), αλεπούδες, σκαντζόχοιροι, κουνάβια, νυφίτσες, μυγαλές. Επίσης έχουν καταγραφεί 112 είδη πτηνών, τα οποία είναι επιδημητικά, μεταναστευτικά, χειμερινοί επισκέπτες και περιστασιακά εμφανιζόμενα. Ο αριθμός αυτός είναι το ¼ των ειδών που υπάρχουν στην Ελλάδα. Υπάρχουν αρκετά είδη ερπετών (όλα προστατευόμενα), ανάμεσά τους δύο από τα τρία είδη χερσαίων χελωνών που υπάρχουν στην Ελλάδα 2 είδη χελώνας, 3 είδη φιδιών, αρκετές σαύρες, πολλά είδη αμφιβίων κυρίως βάτραχοι και φρύνοι.

Κοπάδι προβάτων στις πλαγιές του Υμηττού

Από τα θηλαστικά τα πιο γνωστά είδη είναι η αλεπού και ο λαγός. Άλλα θηλαστικά που έχουν καταγραφεί στο βουνό είναι τα: ασβός, νυφίτσα, πετροκούναβο (Martes foina), ενώ παρατηρούνται και αρκετά είδη νυχτερίδων, μερικά από τα οποία ζουν στα άφθονα σπήλαια και κοιλώματα του Υμηττού με ιδιαίτερα σημαντική να θεωρείται η παρουσία των ρινόλοφων του Βλάσιους (Rhinolophus blasii) και του απειλούμενου μικρορινόλοφου (Rhinolophus hipposideros).

Αιγαιοτσιροβάκος

Ο Υμηττός είναι πολύ σημαντικός μεταναστευτικός σταθμός για χιλιάδες πτηνά και αποτελεί το μοναδικό σημείο στο λεκανοπέδιο που έχουν καταγραφεί μεγάλα αρπακτικά να μεταναστεύουν. Εκατόν τριάντα είδη πτηνών έχουν καταγραφεί στις περιοχές που γειτνιάζουν στην Αθήνα, καθώς και το Αισθητικό Δάσος Υμηττού, από τα οποία σχεδόν τα μισά φωλιάζουν εκεί.

1. Αρπακτικά πουλιά: η αετογερακίνα (Buteo rufinus), ο φιδαετός (Circaetus gallicus), το βραχοκιρκίνεζο (Falco tinnunculus) κλπ ενώ κατά τη διάρκεια της μετανάστευσης έχουν παρατηρηθεί άτομα πετρίτη (Falco peregrinus), όρνιου (Gyps fulvus), μαυροπετρίτη (Falco eleonorae), σφηκιάρη (Pernis apivorus), κά.

2. Αρκετά είδη πουλιών με περιορισμένη γεωγραφικά αναπαραγωγική κατανομή- βαλκανική ή νοτιοανατολική Μεσόγειο- που αναπαράγονται στον Υμηττό: η νησιώτικη πέρδικα (Alectoris chukar), το φρυγανοτσίχλονο (Emperiza caesia), ο αιγαιοτσιροβάκος (Sylvia rueppelli), αλλά και είδη με ευρύτερη μεσογειακή κατανομή, όπως η Ωχροστριτσίδα (Hippolais pallida).

3. Τέσσερα είδη νυκτόβιων αρπακτικών: η μικρή κουκουβάγια (Athene noctua), η τυτώ (Tyto alba), ο γκιώνης (Otus scops) και χουχουριστής (Strix aluco).

Μικρόπουλα που περνούν κατά την περίοδο της μετανάστευσης: Στα ανοιχτά σημεία, μπορεί να διακρίνει κανείς τον κοκκινοκεφαλά (Lanius senator) και τον αετομάχο (L. collurio), τον δασοφυλλοσκόπο (Phylloscopus sibilatrix), τον καλόγερο (Parus major) και τον σταχτομυγοχάφτη (Muscicapa striata), ενώ στα βράχια συναντάται ο βραχοτσοπανάκος (Sitta neumayer).

Κατά τους χειμερινούς μήνες τον πρώτο λόγο έχουν τα διάφορα είδη τσιχλών (Turdus spp.) που βρίσκουν στους ελαιώνες πλούσια τροφή, πολύ σημαντική για να καταφέρουν να επιβιώσουν το δύσκολο χειμώνα. Άλλα μικρότερα είδη που παρατηρούνται κυρίως το φθινόπωρο και το χειμώνα είναι τα: κοκκινολαίμης (Erithacus rubecula), τρυποφράχτης (Troglodytes troglodytes), ο κοκκοθραύστης (Coccothraustes coccothraustes), φλώρος (Carduelis chloris), μαυροτσιροβάκος (Sylvia melanocephala) κ.λπ.

Άξια αναφοράς είναι τα φίδια λαφιάτης (Elaphe quatuorlineata quatorlineata), σπιτόφιδο (Zamenis situla), οχιά (Vipera ammodytes) και οι χελώνες κρασπεδωτή χελώνα (Testudo marginata) και μεσογειακή χελώνα (Testudo hermanni hermanni).

Συνηθισμένη εικόνα στον Υμηττό είναι τα μελίσσια, αν και η μελισσοκομία παρουσιάζει κάμψη. Τα ανθισμένα λουλούδια και οι αρωματικοί φρυγανότοποι φιλοξενούν και ένα πλήθος άλλων ειδών όπως πεταλούδες (άξιες λόγου είναι οι προστατευόμενες Papilio alexanor, Hipparchia aristaeus, Agrodiaetus admetus, κ.α), κολεόπτερα και ορθόπτερα, μερικά από τα οποία είναι ενδημικά είδη του Υμηττού όπως τα Dolichopoda insignis και Dolichopoda petrochilos που ζουν σε σπήλαια του Υμηττού.

Θέα από τον Υμηττό

Συλλογή

Νεροχελώνα

Ξεχωριστή παρουσία στον Υμηττό είναι αυτή της Φιλοδασικής Ένωσης Αθηνών, η οποία αναμόρφωσε πλήρως μία έκταση 6.400 στρεμμάτων που είχε ερημώσει από τα λατομεία, τις πυρκαγιές και την ξύλευση στην Κατοχή. Με κέντρο την αναστυλωμένη Μονή Καισαριανής η περιοχή αυτή έχει χαρακτηριστεί Αισθητικό Δάσος με νομοθετική ρύθμιση.

Σήμερα ο Υμηττός αποτελεί αντικείμενο μιας πολύ επιθετικής οικιστικής εξάπλωσης, με πρωταγωνιστές τους καταπατητές, τους συνεταιρισμούς, την Εκκλησία και τους δήμους. Ταυτόχρονα αποτελεί θύμα των κάθε λογής «Ελληναράδων» που τον γεμίζουν ανεξέλεγκτα με σκουπίδια και μπάζα, προσάναμμα για μεγάλες πυρκαγιές...

Πολύ αξιόλογα είναι τα βυζαντινά μοναστήρια του Υμηττού.

Ανάμεσά τους ξεχωρίζουν:

η μονή Καισαριανής, που χρονολογείται από τον 2ο αιώνα και είναι κτισμένη στις πλαγιές του βουνού, πάνω στα ερείπια αρχαίου ναού. Η μονή άκμασε τον 12ο και 13ο αιώνα όπου αποτελούσε πολιτιστικό και πνευματικό κέντρο.
η μονή του Αγίου Ιωάννου του Θεολόγου, χτισμένη ανάμεσα στις περιοχές Χολαργός και Παπάγου
η μονή του Αγίου Ιωάννου του Κυνηγού, χτισμένη στη βορειότερη κορυφή του Υμηττού τον 12ο αιώνα.
η μονή Αγίου Ιωάννη Προδρόμου Καρέα, χτισμένη στις δυτικές πλαγιές του Υμηττού, κοντά στη συνοικία του Καρέα
η μονή Αστερίου χτισμένη στη βορειοδυτική πλευρά του Υμηττού, δυτικά της μονής της Καισαριανής.

Αξιόλογα φυσικά μνημεία του Υμηττού είναι τα σπήλαια που σχηματίζονται στις πλαγιές του. Σημαντικότερο και μεγαλύτερο είναι το σπήλαιο Κουτούκι, που βρίσκεται στις ανατολικές πλαγιές του βουνού, πάνω από την Παιανία. Άλλο μικρότερο σπήλαιο του Υμηττού είναι το σπήλαιο Λιοντάρι που βρίσκεται στα βόρεια του βουνού, δυτικά των Γλυκών Νερών και η ονομασία του συνδέεται με την τοπική παράδοση για το λιοντάρι του Υμηττού που ζούσε στο βουνό κατά το παρελθόν και τρομοκρατούσε τους κατοίκους της γύρω περιοχής.